Qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik olan Ordubad rayonu mənəvi dəyərlərin və mədəni irsin qorunduğu bölgələrimizdən biridir. Bəşəriyyətin ilkin məskunlaşma məkanlarından sayılan bu ərazi əsrlər boyu müxtəlif imperiya və güclü dövlətlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Strateji baxımdan mühüm ticarət yollarının ayrıcında yerləşən Ordubad, Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Möcüzəli təbiəti və tarixi irsi ilə seçilən bu diyar müxtəlif dövrlərdə səyyahları heyrətləndirmiş, onlar tərəfindən qələmə alınmış qeydlər günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Təsadüfi deyil ki, Ulu Öndər Heydər Əliyev XX əsrin 80-ci illərində Ordubada səfəri zamanı bu şəhəri "Azərbaycanın incisi" adlandırmışdır.
Ordubad şəhərinin mərkəzində yerləşən və XVIII əsrə aid olan Ordubad mədrəsəsi Azərbaycan ərazisində erkən memarlıq xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamış tarixi abidələrdən biridir. Tədqiqatçıların fikrincə isə bu mədrəsə binası Azərbaycanda zəmanəmizədək salamat vəziyyətdə gəlib çatmış yeganə klassik mədrəsə nümunəsidir. Ümumiyyətlə, İslamın yayıldığı ərazilərdə mədrəsə tikintisinə Abbasilər dövründən başlanılmış, XII əsrdə isə bu təhsil ocaqları geniş yayılmışdır. Adətən, mədrəsələr məscidlərlə birlikdə inşa edilir və əksər hallarda mədrəsə məscidləri həm də cümə namazlarının qılındığı məkan funksiyasını daşıyırdı.
Ordubad mədrəsəsi də öz dövründə şəhərin sosial-siyasi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Mədrəsənin giriş qapısı üzərində yerləşən kitabədən məlum olur ki, bu tarixi bina Səfəvi hökmdarı Şah Sultan Hüseynin (1694-1722) dövründə inşa etdirilmişdir. Tikinti işləri dövlət aparatında yüksək vəzifə tutan şəxslərin rəhbərliyi ilə həyata keçirilmişdir. Orta əsrlərdə Ordubaddan çıxmış və "Ordubadi" ləqəbi ilə tanınan bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bu mədrəsədə təhsil almışlar. Onların sırasında məşhur yazıçı M.S.Ordubadi, məşhur diplomat İbrahim Əbilov, görkəmli kimyaçı alim Yusif Məmmədəliyev kimi tanınmış simalar vardır. Mədrəsə Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti qurulanadək fəaliyyat göstərmişdir. Mədrəsənin giriş qapısı üzərində yerləşən kitabə ilk dəfə tarix elmləri doktoru, AMEA-nın müхbir üzvü H.Səfərli, sonra isə AMEA-nın müxbir üzvü M.Nemət tərəfindən oхunmuşdur. Zaman keçdikcə təbii qüvvələrin təsirindən müəyyən hissəsi qopub düşərək məhv olmuş kitabədə tünd göy rəngli kaşı üzərində sarı rənglə, gözəl nəstəliq xətti ilə yazılmışdır: “Ədalətli Həsən, Hüseyn. Müqəddəs tikintinin хərci cəsarət tələb etdiyinə görə, yüksək vəzifəli, hörmətli, Şah dövlətinin köməkçisi (Zəhir əd-Dövlə), rəhbərliyin müdrikliyi Məhəmməd İbrahim, ali ideya (plan) üzrə, sədaqətli məqsədlə, Allaha inam, elmin, mədəniyyətin, təhsilin və ordunun gücləndirilməsindən ötrü Ordubadda dərhal mədrəsə binasını yaratdı. Bu möhkəm binanın və ali məkanın tariхinin saхlanması üçün müdrik dedi: Abad olsun! Bu kitabəni Məhəmməd İsmayıl Əbd ən-Nəsiri yazdı. Bu uğurlu binanın tikintisi Hacı Salehin sərkarlığı (tikintinin rəisi) və hökmdarın dəvatdarı (katibi) Abidin oğlu Hacı Məhəmmədin köməyilə başa çatdı”
Əldə olan tarixi sənədlərə əsasən, mədrəsə ilkin mərhələdə hərbi zabit məktəbi kimi fəaliyyət göstərmiş, lakin sonralar təyinatı dəyişdirilmiş və Ordubad dükan sahiblərindən alınan vəqflər hesabına maliyyələşdirilərək təhsil mərkəzinə çevrilmişdir. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə qeyd olunur ki, 1727-ci ildə mədrəsə şəhərdəki 30 dükanın hərəsindən ayda 15 ağca, Təknə hamamının gəlirinin yarısı (9 min ağca), Ordubad iskələsinin gəlirindən isə 4800 ağca vəqf olaraq alırdı. Həmin dövrdə mədrəsə müəlliminə (müdərris) 30 ağca, idarəçisinə (mütəvəlli) 12 ağca, qapıçıya isə 6 ağca maaş verilirdi. Mədrəsə binası memarlıq baxımından dövrün klassik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. O, qapalı dördbucaqlı həyətdən ibarətdir, həyətin dörd tərəfində tələbələr üçün hücrələr yerləşdirilmişdir. Binanın əsas girişi şimal fasadında yerləşir və fasadın memarlıq həlli olduqca diqqətçəkicidir.
Memarlıq tədqiqatçıları Ə.Salamzadə və N.Bağırbəyova mədrəsənin planlaşdırılmasının həmin dövrün Azərbaycan karvansara memarlığı ilə oxşarlığını qeyd edirlər. Bina ikimərtəbəli qalereya formasında inşa olunmuş, burada tələbələr üçün hücrələr və dərs otaqları yerləşdirilmişdir. Giriş qapısına yaxın olan daha geniş hücrələrin isə dərs otaqları kimi istifadə edildiyi ehtimal olunur. Maraqlıdır ki, mədrəsədə ayrıca bir məscid yeri nəzərdə tutulmamışdır.
Binanın fasadında ard-arda düzülmüş oxvari tağlar xüsusi memarlıq harmoniyası yaradır. Tağların arasındakı qabarıq çıxıntılar kompozisiyanı daha da zənginləşdirir. Fasadın dizaynında əsasən ölçü kontrastından istifadə olunmuş, böyük və kiçik tağ nişləri qarşılaşdırılaraq xüsusi estetik effekt yaradılmışdır. Bununla belə, fasadın dizaynında dekorativ elementlərdən istifadə edilməmiş, əsas vurğu binanın struktur quruluşuna verilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli qərarı ilə Ordubad mədrəsəsi ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidəsi kimi qeydə alınmışdır. Hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikasında tarixi-mədəni irsin bərpası və qorunması istiqamətində həyata keçirilən layihələr çərçivəsində bu mədrəsənin də əsaslı bərpa olunması nəzərdə tutulur. "Naxçıvan Muxtar Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafına dair 2023-2027-ci illər üçün Dövlət Proqramı" çərçivəsində, Ordubad şəhərinin hazırlamaqda olan baş planına əsasən Ordubad mədrəsəsinində gücləndirmə, rekonstruksiya və bərpa işləri aparılacaqdır.
Bu layihənin həyata keçirilməsi ilə Ordubadın tarixi siması daha da zənginləşəcək, keçmişdən gələcəyə körpü salan bu abidə şəhərin memarlıq gözəlliyinə xüsusi rəng qatacaqdır. Ulu Öndər Heydər Əliyevin "Azərbaycanın incisi" adlandırdığı Ordubad, mədəni irsi və tarixi abidələri ilə daim diqqət mərkəzində olacaqdır.
