1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri, qədim tarixə və zəngin maddi-mənəvi irsə sahib Xocalı şəhərində bəşəriyyətin ən qanlı faciələrindən biri baş verdi. Xocalı, Ermənistan silahlı qüvvələri və keçmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə yerlə-yeksan edildi. Bu, təkcə bir şəhərin deyil, bütöv bir xalqın qürurunun və hüquqlarının tapdanması idi.
1991-ci ildən etibarən Xocalı Ermənistanın mühasirəsində idi. Şəhərin elektrik və qaz təchizatı kəsilmiş, yerli əhali ağır şəraitdə yaşamağa məcbur olmuşdu. 1992-ci ilin fevralında isə bu mühasirə qanlı faciə ilə nəticələndi. Erməni silahlıları şəhərə daxil olaraq dinc əhaliyə misli görünməmiş qəddarlıq nümayiş etdirdilər. Xocalı soyqırımı zamanı 613 nəfər qətlə yetirildi. Onlardan 106-sı qadın, 63-ü uşaq, 70-i isə yaşlı insan idi. 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər əsir götürüldü, 150 nəfərin taleyi isə bu günədək naməlumdur. Ölənlər arasında ailəlikcə məhv edilənlər, diri-diri yandırılanlar, xüsusi amansızlıqla işgəncəyə məruz qalanlar var idi. Bütün bu faktlar Xocalıda baş verənlərin sadəcə bir hərbi əməliyyat deyil, əsl soyqırımı olduğunu sübut edir. İşğalın nəticəsində Xocalı şəhərində 105 sosial-məişət obyekti, 3200 fərdi yaşayış binası, 14 məktəb, 21 klub, 29 kitabxana, üç mədəniyyət evi və bir tarix-diyarşünaslıq muzeyi dağıdılıb. Şəhərdə XIV-XV əsrə aid türbələr, günbəzlər, məzarlar yerlə-yeksan olunub, qəbiristanlıq vandallara xas üsullarla dağıdılıb
Xocalı soyqırımı uzun illər beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən lazımi səviyyədə qiymətləndirilmədi. Ancaq Azərbaycan dövlətinin ardıcıl səyləri nəticəsində artıq bir çox ölkə və təşkilat bu faciəni soyqırımı kimi tanıyıb. "Xocalıya Ədalət" kampaniyası çərçivəsində aparılan işlər, dünya ictimaiyyətinin bu məsələyə daha həssas yanaşmasını təmin edib.
Ümummilli lider Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Xocalı faciəsinin dünya miqyasında tanıdılması üçün mühim addımlar atdı. Onun təşəbbüsü ilə 1994-cü ildə Milli Məclis Xocalı soyqırımı haqqında xüsusi qərar qəbul etdi. Həmçinin, Ulu Öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında bu faciənin beynəlxalq səviyyədə tanıdılması istiqamətində mühim diplomatik işlər görüldü. O, Xocalı qurbanlarının xatirəsini daim uca tutaraq, onların qanının yerdə qalmayacağını bəyan etdi. Ümummilli liderin 25 fevral 1997-ci il tarixli Sərəncamı ilə Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsini yad etmək məqsədi ilə hər il fevral ayının 26-sı saat 17:00-da Azərbaycan Respublikası ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq sükut dəqiqəsi elan edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən Xocalı soyqırımının dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün müntəzəm olaraq ardıcıl və sistemli siyasət həyata keçirilmişdir. Dövlət başçısının rəhbərliyi altında "Xocalıya Ədalət" kampaniyası geniş vüsət alıb və bir sıra dövlətlər Xocalı faciəsini soyqırımı kimi tanıyıb. Eyni zamanda, ölkə başçısının rəhbərliyi ilə hər il Xocalı faciəsi ilə bağlı tədbirlər keçirilir, memorial komplekslər tikilir və faciənin miqyası barədə məlumatlar dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılır.
2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində və 2023-cü ildə həyata keçirilən lokal xarakterli Antiterror əməliyyatları nəticəsində Azərbaycan Ordusu uzun illər işğal altında olan torpaqlarımızı, o cümlədən Xocalını azad etdi. Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ordumuz Ermənistanın işğalına son qoyaraq ədaləti bərpa etdi. Bu qələbə yalnız ərazi bütövlüyümüzün deyil, həm də Xocalı şəhidlərinin qanının yerdə qalmadığının sübutu oldu.
Məhz işğaldan azad edildikdən sonra Prezident İlham Əliyev Xocalıya səfərləri zamanı şəhidlərin xatirəsini yad etmiş, şəhərin bərpası və yenidən qurulması istiqamətində mühim qərarlar vermişdir. Bu səfərlər təkcə rəmzi əhəmiyyət daşımır, həm də Xocalının yenidən dirçələcəyini və orada həyatın canlanacağını göstərir. Dövlət başçısının bu addımları Xocalının Azərbaycan xalqının qəlbində daim yaşadığını və heç vaxt unudulmayacağını bir daha sübut edir.
Xocalı soyqırımı təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün insanlığın yaddaşında bir qara ləkə kimi qalacaq. Bu faciəni xatırlamaq, həqiqətləri dünyaya çatdırmaq və gələcək nəsillərə ötürmək bizim mənəvi borcumuzdur. Xocalı təkcə keçmişin deyil, ədalət uğrunda mübarizənin simvoludur.
